De Wet Voorkeursrecht komt de laatste tijd nadrukkelijk in beeld in de strijd om de ruimte. GroenLinks heeft aan minister Van der Wal (voor Natuur en Stikstof) voorgesteld om het voorkeursrecht in te zetten op alle plaatsen waar de grond nodig is voor beperking van stikstof. Zo zou ‘automatisch’ alle grond van stoppende boeren uit de agrarische bestemming worden gehaald. Ook zien we dat gemeenten en provincies deze wet gebruiken om uitbreidingen van industriegebieden of woonwijken zeker te stellen. Maar hoe zit het nu precies en wat zijn uw rechten? We proberen het hieronder uiteen te zetten. Let op: aan deze tekst kunnen geen rechten worden ontleend, de NAV heeft als leek naar de materie gekeken en als het voorkeursrecht u treft dient u altijd juridisch advies in te winnen!

Wat houdt het in?

De huidige wet heet Wet Voorkeursrecht Gemeenten (maar geldt ook voor provincies of de Staat). Deze wet wordt opgenomen in de nieuwe Omgevingswet in hoofdstuk 9. Kort samengevat mag een gemeente, provincie of de Staat voorkeursrecht vestigen op uw land, wat eigenlijk inhoudt dat zij het eerste recht van koop hebben als u wilt verkopen. De achterliggende gedachte is, dat op deze manier speculatie met grond wordt voorkomen. Maar u kunt niet gedwongen worden om te verkopen met deze wet!

Het voorkeursrecht mag worden gevestigd voor alle meer of minder concrete plannen, visies en lange termijn visies. Er hoeft dus niet direct een plan voor te liggen en als u de grond verkoopt aan de gemeente hoeft er ook niet direct iets mee te worden gedaan. Het gaat wel altijd om verandering naar een niet-agrarische bestemming. Voor de provincie en de Staat geldt dat provinciale c.q. nationale doelen moeten worden gediend.

Het voorkeursrecht wordt in eerste instantie gevestigd voor een periode van drie jaar en kan nog meerdere keren worden verlengd. Als de plannen op uw grond niet doorgaan vervalt het voorkeursrecht na een jaar. In de nieuwe Omgevingswet worden de termijnen iets anders.

Als op uw grond voorkeursrecht wordt gevestigd ontvangt u daarvan bericht nadat het besluit is genomen. U kunt wel bezwaar maken, maar gezien het feit dat dit een wettelijk geregeld recht is van overheden maakt uw bezwaar in het algemeen weinig kans. Daarmee vindt de NAV het meteen een van de minst democratische wetten van ons land!

Wat mag u nog wel?

Als het voorkeursrecht is gevestigd op uw grond mag u de grond nog wel overdoen aan bloed- of aanverwanten tot in de 2e graad, een mede-eigenaar of een duurzaam als eigen kind opgevoed pleegkind. Ook geldt het voorkeursrecht niet bij de afhandeling van een scheiding of bij een erfenis. Dat betekent dus, dat de bedrijfsopvolging binnen de familie boven het voorkeursrecht gaat, ook als dit pas na overlijden van de huidige eigenaar is. Ook een bestaande overeenkomst met een pachter voordat het voorkeursrecht werd gevestigd gaat voor. En bij faillissement gaat een executieverkoop ook voor het voorkeursrecht.

Wanneer het voorkeursrecht op een deel van uw land is gevestigd, mag u eisen dat de gemeente bij een eventuele koop het hele bedrijf overneemt inclusief de opstallen.

Hoe werkt het?

Stel dat u wilt verkopen en er is een voorkeursrecht gevestigd door uw gemeente. Ten eerste: als u toch verkoopt aan een derde partij, dan kan de overheid dit via de rechter ongedaan maken, dus dat is een doodlopende weg. De notaris is verplicht bij een transactie na te gaan of er een voorkeursrecht op de grond ligt.

Wanneer u wilt verkopen, bent u verplicht om het eerst aan te bieden aan de gemeente. Burgemeester en wethouders moeten dan binnen zes weken aangeven of ze daadwerkelijk tot aankoop willen overgaan. Indien het antwoord ‘nee’ is, mag u het gedurende drie jaar aan een andere partij verkopen, maar het voorkeursrecht blijft dan wel gelden. Dat drukt de prijs natuurlijk.

Laten we er van uitgaan dat B&W binnen zes weken ingaan op uw aanbod. Als u het niet eens wordt over de prijs, moet de gemeente binnen vier weken de rechter verzoeken om de prijs te bepalen. De rechter moet binnen zes maanden een prijs vaststellen. De gemeente betaalt de kosten. U kunt tegen de prijsbepaling in cassatie gaan. Als B&W tussentijds het verzoek aan de rechter intrekt, mag u ook weer gedurende drie jaar aan iemand anders verkopen. De procedures met provincies en de Staat zijn vergelijkbaar.

Omgevingswet

In de nieuwe Omgevingswet (die steeds wordt uitgesteld) verandert er niet wezenlijk iets. Sommige termijnen zijn veranderd en sommige beschrijvingen zijn aangepast, maar feit blijft dat men zich vanuit de overheid als eerste koper kan vastleggen op uw eigendom.

Schade

In sommige gevallen is er een schadevergoeding mogelijk. Met name wanneer u bij verkoop gedwongen aan de overheid heeft verkocht, maar die overheid uiteindelijk de plannen intrekt die de basis waren voor het voorkeursrecht, dus als de grond gewoon agrarisch blijft. Maar daarnaast vindt de NAV dat er vanuit de overheid wel erg licht wordt gedacht over het voorkeursrecht. Want waar doe je goed aan, is het nog de moeite waard en mogelijk om investeringen te doen? Dat verhoogt wel de waarde van het bedrijf. En wat gebeurt er als je niet wilt verkopen, gaat men dan uiteindelijk over tot onteigening? Kortom, de onzekerheid die wordt gecreëerd voor de toekomst van het bedrijf is bij de overheden lang niet altijd goed in beeld. Dus op onze beurt roepen wij ministers Van der Wal en Staghouwer op om niet al te makkelijk het voorkeursrecht te vestigen, maar ook gehoor te geven aan de bredere oproep in de Kamer om boerenland te beschermen tegen functieverandering.